Mostar je kroz svoju historiju imao mnogo vakifa (dobrotvora) koji su gradnjom vjerskih, humanitarnih i privrednih objekata znatno doprinijeli urbanom razvoju grada. Najveći dobrotvor Mostara, ali i čitave Hercegovine, bio je Hadži Muhamed-beg, poznat pod nadimkom Karađoz-beg. Sagradio je velik broj objekata i zadužbina po Hercegovini: tri mekteba (u Mostaru, Konjicu i Potocima), imaret, musafirhanu, džamiju i medresu u Mostaru, tri mosta (u Konjicu, na Buni i u Lištici) i po jedan han u Mostaru, Konjicu, Čičevu i Potocima, kao i jedan hamam u Blagaju koji je kasnije izrađen iz sredstava njegova vakufa. Za izdržavanje svojih zadužbina Karađoz-beg je uvakufio: 42 dućana u Mostaru, 6 mlinova u selu Knešpolje, kod Širokog Brijega, 2 stupe, 2 badnja za štavljenje kože, mlinove na vrelu Bune, nešto zemlje u Mostaru i 300.000 osmanskih dirhema.
Rođen je u Potocima u Bijelom Polju, 12 km sjeverno od Mostara, u drugoj polovini 15. stoljeća. Sin je Ebu Seadetov. Pravo ime mu je bilo hadži Muhamed-beg, a nadimak Karađoz-beg je dobio zbog svoje naočitosti – “karađoz” na turskom jeziku znači “crnook”. Na osnovu natpisa sa njegove džamije u Mostaru, na kojoj piše da je sagrađena “u vrijeme uprave gospodina dobrotvorova brata, čestitog državnika i velikog vezira”, mnogi historičari tvrde da je Karađoz-beg bio brat velikog vezira Rustem-paše Opukovića i hercegovačkog namjesnika Sinan-paše. Međutim, za Rustem-pašu neki historijski izvori tvrde da je sin Mustaj-bega Opukovića i da je rodom od hrvatske katoličke porodice iz Skradina u Dalmaciji, dok se iz Karađoz-begove vakufname vidi da je Karađoz-beg bio sin Ebu Seadetov, i da je rođen u Potocima kod Mostara. Dakle, ne mogu nikako biti braća, s obzirom da se u izvorima spominje različita očeva imena i mjesta rođenja. Sa suprugom Gulšah-hatun imao je tri sina: Muhameda, hadži Jusufa i Sulejmana. Po zanimanju je bio i zaim, posjednik zijameta, tj. vojničkog feuda (posjeda). Bio je nadglednik prilikom izgradnje Starog Mosta u Mostaru koji je završen 1566. godine. Umro je u Mostaru oko 1564. godine i sahranjen je u groblju pored svoje džamije.
Karađoz-begove zadužbine
Od zadužbina, u rodnim Potocima prvo je sagradio mesdžid i mekteb prije 1570. godine. Svojom vakufnamom iz 1570. godine odredio je da se, između ostalog, u mesdžidu i mektebu postave sljedeži službenici: imam (2 dirhema dnevne plaće), hatib (1 dirhem dnevne plaće), mujezin (2,5 dirhema dnevne plaće), mualim (2 dirhema dnevne plaće), pomoćnik mualima (1 dirhem dnevne plaće), kajjim (1 dirhem dnevne plaće). Odredio je da se troši pola dirhema dnevno za svijeće i serdžadu (prostirku) i da se ovi objekti održavaju iz sredstava njegovog vakufa. Karađoz-begov mekteb nalazio se desetak metara ispod džamije i imao je dvije prostorije. Unošten je koncem 19. stoljeću, a na ime istog vakufa sagrađen je 1898. godine u susjednom selu Lišanima novi mekteb. Osim toga, u Potocima je sagradio jedan han. Srušen je prije 1880. godine. Pored hana nalazilo se groblje, poznato pod nazivom “Harem uz haninu”, također u vlasništvu vakufa. Harem je uzurpirao Stjepan Trišić iz Potoka 1910. godine i uništio sve nišane. Prepostavlja se da je Karađoz-beg u Potocima sagradio i jedan mali kameni most sa jednim lukom. Most je dužine 8 m, dok je širina staze bez ograde 2,20 m. Visina mosta iznosi 4,10 m. Most je sličan Starom Mostu u Mostaru, te su možda oba sagrađena u isto vrijeme. U Potocima se danas nalazi jedan toponim “Konačina”, za koje narodno predanje kaže da je označavao mjesto Karađoz-begovog karavansaraja, gdje su putnici mogli besplatno noćiti 3 dana. Karavansaraj se ne spominje u Karađoz-begovoj vakufnami, te je vjerovatno sagrađen iz sredstava vakufa poslije 1570. godine. U Potocima je također imao ljetnikovac gdje bi boravio tokom ljetnog perioda, a zimi bi živjeo u Mostaru.
U Buni na Blagaju podigao je prije 1570. godine jednu zgradu u kojoj je bilo montirano 8 vitlova za mljevenje žita i dvije stupe i dva badnja za valjanje sukna i jedan kameni most na pet lukova, poznat pod imenom Karađoz-begov most. U Blagaju je podigao jedan hamam poslije 1570. godine, koji se spominje prvi put u Putopisu turskog putopisca Evlije Čelebije sredinom 17. stoljeća. Hamam je napušten poslije kuge koja je pogodila Blagaj i ostale hercegovačke gradove 1814. godine. Oko 1 km uzdovno od utoka Bune u Neretku nalazio se do Drugog svjetskog rata jedan kameni most od 14 lukova za koji se pretpostavlja da je zadužbina Karađoz-bega. Uništili su ga Nijemci 1944. godine.
Karađoz-begova džamija, podignuta 1557. godine, nalazi se u samom centru mostarske čaršije i stilski je najčistiji i najkvalitetniji primjer ove vrste džamija tog vremena u Hercegovini. Džamija je potkupolna s unutrašnjim kvadratnim prostorom 13,40 x 13,40 m i veoma skladnom i elegantnom munarom, koja je ispod šerefe ukrašena jednim redom majstorski zvedenih stalaktita. Uz ulaz u džamiju stoji kamena ploča sa natpisom u prozi na arapskom jeziku na dželi pismom koji glasi: “Ovu česmu i uzvišenu džamiju podigao je – za vladavine najvećeg sultana, sultan Sulejman-hana, neka Bog uveliča njegove pobjede – dobrotvor hadži Muhamed-beg, sin Ebus-Seadetov – a u vrijeme uprave gospodina dobrotvorova brata, čestitog državnika i velikog vezira, tvora reda na svijetu. (Dobrotvor je ovo sagradio) po uputi (naredbi) uzvišenog Allaha, Džamije grade’ (Kur’an) i jasnim riječima Allahova vjerovjesnika (Hadis), a u ime Allaha, iz svog imetka, tražeći božje zadovoljstvo i nadajući se susretu sa Allahom. Napisano u svrhu kronograma godine devet stotina šezdeset i pete.” (Hidžretska 965. godina počela je 24. oktobra 1557. godine). U dvorištu džamije je sagrađena medresa i do njen šadrvan i u blizini groblje. Medresa je imala prostorije za smještaj učenika, biblioteku i salu za predavanja. Ispred medrese nalazili su se trijem i prostrano dvorište. Karađoz-beg je u svrhu njenog izdržavanja zavještao 100 000 dirhemam, a ta sredstva trošena su za finansiranje učenika i profesora (muderisa). Ovu medresu su pohađali mnogi poznati bošnjački učenjaci (alimi) iz oblasti islamskih nauka, filozofije, književnosti kao i drugi intelektualci: Mustafa Ejubović, poznat kao Šejh Jujo, hadži Abdullah ef. Riđanović, hadži Ahmed Šaćir ef. Džabić, hadži Sidki ef. Karabeg itd. Medresa je neprestano radila do 1918. godine kada je zatvorena, a ponovno je otvorena 1995. godine. Bogati književni i rukopisni fond Karađoz-begove biblioteke je prenesen u Gazi-Husrev-begovu biblioteku u Sarajevu, a neki se još nalaze u Mostaru.
Na česmi uz Karađoz-begovu džamiju stoji natpis u stihovima na turskom jeziku ispisan dželi pismom koji glasi: “Svi vjerni koji se trudiše oko ove gradnje, neka svi na dan proživljenja budu obuhvaćeni šefaatom… Učeći Kur’an nastojali su slijediti naredbnu Istinitog i tako su svoja srca osvijetlili svjetlom imama i ljubavi, hiljadu dvije stotine i dvadeset i šeste je obnovljena česma pa neka Istiniti graditeljima oprosti sve grijehe… I prije obnove u hiljadu dvije stotine i dvadeset i šestoj bila je na ovom mjestu dovedena voda kao vakuf… Obnoviše objekat s iskrenošću i u potpunosti… Kogod sa srca neka mu Uzvišeni sačuva iman na poisljednjem času i neka nađe nagradu među stanovnicima raja Firdevsa Uzvišeni i Istiniti od Tvoje dobrote uslišaj molbu. Godine 1226.” (1811)
Šestanesto stoljeće predstavlja zlatno doba u historiji Mostara, a Karađoz-beg je, zajedno sa ostalim vakifima savremenicima, mnogo zaslužan u urbanom i privrednom razvoju grada. U vrijeme kada je Mostar postalo političko i ekonomsko središte Hercegovine, sagrađeno je mnogo javnih, privrednih i vjerskih objekata, od kojih je najznačajniji i najmonumentalniji Stari Most. Budući da su se naselja gradila i razvijala u blizini novopodignutih džamija, Karađoz-begova džamija je značajno pomogla u daljnjem urbanom razvoju grada.
Literatura
-Gülru Necipoğlu, Connectivity, Mobility, and Mediterranean “Portable Archaeology”: Pashas from the Dalmatian Hinterland as Cultural Mediators, str. 322
-Hasandedić, Hivzija, (2017), Muslimanska baština Bošnjaka u istočnoj Hercegovini, str. 22, 41, 46, 57, 70-72, Sarajevo: Dobra knjiga
-Mujezinović, Mehmed, (1982), Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga III, str. 175-179, 203-207, Sarajevo: Veselin Masleša
