Crkva bosanska predstavlja jedan od najvećih fenomena srednjovjekovne bosanske države. Pitanje porijekla vjerskog učenja je zaokupilo mnoge historičare i naučnike u posljednih 150 godina i ova tema je postala predmet rasprava i kontroverzi u južnoslavenskoj historiografiji. Početkom razvijenog srednjeg vijeka veći dio Evrope bio je podijeljen u dvije različite crkve: Rimokatolička sa sjedištem u Rimu i Istočnopravoslavna sa sjedištem u Konstantipolu. Bosna, nasuprot tome, je postala poprište širenje do tada nepoznatog i novog vjerskog učenja. Srednjovjekovni Bošnjani su razvili svoju zasebnu crkvu pod nazivom Crkva bosanska, koja nije bila priznata od strane katoličke ni pravoslavne crkve, te je bila na meti učestalih križarskih pohoda.
U historijskoj literaturi ustanovljeno je da su bosanski krstjani jedini, među brojnim sličnim heretičkim pokretima u srednjovjekovnoj Evropi, uspjeli formirati i sačuvati posebnu autohtonu crkvu. Crkva bosanska je u periodu od 12. vijeka pa do osmanskih osvajanja imala značajan uticaj na politički, društveni, vjerski i diplomatski život srednjovjekovne bosanske države koja se suprotstavljala nadiranjima sa svih strana, bilo da je riječ o vojno političkim od strane mađarskih kraljeva ili crkveno-vjerskih od strane katoličke ili pravoslavne crkve.
Prvo naučno djelo na temu Crkve bosanske objavio je zadarski pravnik Božidar Petranović 1867. godine pod nazivom “Bogomili. Crkva bosanska i krstjani”. On je smatrao da je Crkva bosanska u svojoj osnovi bila pravoslavna, slična onoj u Srbiji ili Bizantijskom carstvu, koja se otcijepila i primila neka heretička (krivovjerna) uvjerenja. Petranovićeva uvjerenja nisu bila usmjerena samo da prikaže Crkvu bosansku kao pravoslavnu, nego kao srpsku. Na prvoj sjednici novoosnovanog Srpskog učenog društva (preteča Srpske akademija nauka i umjetnosti), održanoj 29. novembra 1864. godine, donesena je odluka o raspisivanju natječaja na temu bogumila i Crkve bosanske, s ciljem da se postavi historijski temelj srpskog prava na bosansku teritoriju. U natječaju je pobijedio Petranović koji je smatrao da je Crkva bosanska, kao i svi bosanski vladari, bila pravoslavna. Pravoslavnu teoriju osporavaju mnogi srednjovjekovni latinski izvori koji Crkvu bosansku predstavljaju kao heretičku. Franjevac sveti Ivan Kapistran je u pismu papi 1455. godine istakao da: “Bosanski krstjani nijesu pripadnici Istočne crkve, dapače oni radije vole umrijeti nego prihvatiti vjeru Rašana (Srba)”. Štaviše, i srpski crkveni i drugi izvori bosanske krstjane prikazuje kao heretike. Iako su ove teorije prihvatili neki drugi srpski historičari, kao npr. Vaso Glušac 1924. godine, Petranovićeva mišljenja su vrlo brzo izgubila svaku naučnu vjerodostojnost, barem izvan Srbije.
Tri godina nakon toga, hrvatski historičar Franjo Rački objavljuje svoje poznato djelo “Bogomili i patareni“, u kojoj je on smatrao da Crkva bosanska predstavlja jedan izdanak bogumilstva. Bogumilstvo je bio heretički vjerski pokret koji je nastao u Bugarskoj u 10. vijeku. Bogumilstvo je propovijedalo dualističko manihejsko učenje gdje svijetom vladaju dva načela koja se stalno međusobno bore, načelo zla (Sotona) i načelo dobra (Bog). Sotona je stvorio vidljivi i okruženi materijalni svijet, od čijeg se zla čovjek može osloboditi živjeći asketskim načinom života; odricanje ovosvjetskih uživanja (meso, vino, žene itd.). Oni su odbacivali sve materijalno što je katolička crkva vezivala sa vjerovanjem u Boga. Odbacivali su hijerarhiju i vrhovnu vlast njihove crkve, njihove sakralne objekte i simbole. Postojale su dvije vrste bogumila: obični vjernici i prečišćeni izabranici. Nazivi pripadnika hijerahije Crkve bosanske, strojnici, gosti i starci, Rački je povezivao sa bogumilskom tradicijom.
Rački nije bio prvi koji je povezao Crkvu bosansku sa bogumilstvom. Bilo je i starijih autora, koji su na osnovu srednjovjekovnih izvora, smatrali da je ona sadržavala dualističko- manihejsko vjerovanje. Prvi autor koji je povezao Crkvu bosansku s bogumilima bio je Chaumette-des-Fosses, u djelu objavljenom 1816. godine.
Račkove teorije o bogumilstvu Bosne su se smatrala održivim i dugo vremena su bile prihvaćena među južnoslavenskim historičarima i naučnicima. U jugoslavenskom periodu vladajuća ideologija je vršila pritisak na historičare, jer su se svi procesi morali promatrati iz ugla marksističkog naukovanja. Bogumilska teorija se naročito forsirala tokom 20. stoljeća, što svjedoči dijalog između američke historičarske umjetnosti Marian Wenzel i Alojza Benca tadašnjeg direktora Zemaljskog muzeja u Sarajevu, koji je na Wenzelovu kritiku da “u Crkvi bosanskoj nema ništa bogumilskog”, Benac odgovorio “Znam. Uvijek sam to znao. Ali to nije nešto što ja mogu reći. Vi to možete i ja ću vam pomoći.” Zanimljivo je činjenica da većina zagovarača pravovjernog (katoličkog) karaktera Crkve bosanske su djelovali van granica Jugoslavije. To se najprije misli na Srećku M. Džaju, Maju Miletić, John V.A. Fine Jr. i dr. Međutim, kasnije je utvrđeno da naziv “bogumil” za pripadnike Crkve bosanske potpuno nepoznat i nikada se nije pojavljivao u srednjovjekovnim bosanskim izvorima. Iako su nazivani različitim imenima, pripadnici Crkve bosanske su sebe nazivali “dobrim krstjanim” ili “dobrim Bošnjanima”, a nikada bogumilima. Moguće da je ustrojstvo Crkve bosanske slično, ali nazivati pripadnike Crkve bosanske bogumilima je pogrešno. Račkove teorije su toliko ukorijenjene u historiografiji Crkve bosanske da i danas mnogi historičari, uglavnom laici i amateri, poistovjećuju Crkvu bosansku sa bugarskim bogumilima i bogumilstvom. Termin bogumil za bosanske krstjane je dug koliko i njihovo izučavanje.
Hvalog zbornik – najkompletniji i najvažniji rukopis Crkve bosanske koji je napisao Hval krstjanin 1404. godine bosančicom
Smatra se da jedini srednjovjekovni izvor koji spominje naziv “bogumil” za Bosnu falsifikat. Izvor je bio srpski rukopis iz 15. stoljeća koji je citirao Rus, V. Grigorovič, 1859. godine. Ruski naučnik nikada nije objavio originalni tekst, koji je potom bez traga nestao. Niti jedan drugi sačuvani rukopis isto djela ne navodi na tom mjestu riječ “bogumil”.
Pišući o manihejskom/bogumilskom okviru Crkve bosanske, historičari se uglavnom pozivaju na srednjovjekovne latinske izvore koje bosanske krstjane nedvosmisleno predstavljaju kao “manihejce” i “dualiste”. Štaviše, predzadnji bosanski kralj Stjepan Tomašević u pismu rimskom papi Piu II 1461. godine bosanske krstjane također naziva “manihejcima”. To je potaklo Dragutina Kniewalda da zaključi da “crkva bosanska predstavlja jaku organizaciju neomanihejske sljedbe u bitnosti jednake onoj koju su na zapadu zvali katharima ili patarenima”. Smatra se da spomenuti dokumenti pisani od strane rimske crkve poput “popis zabluda bosanskih heretika”, koje su krajem 14. vijeka sastavili talijanski franjevci predstavljaju obični prijepisi kritičkih trakata protiv talijanskih katara – kršćanski dualistički vjerski pokret.
Problem ovakvog pogrešno raširenog viđenja na vjersko učenje bosanskih krstjana jeste neupučenost u primarne izvore, tj. rukopisnu zaostavštinu Crkve bosanske, koja je dugo vremena bila nepristupačna i nepoznata istraživačima. Iako su ovi dokumenti oskudni, oni predstavljaju nezaobilazan izvor prilikom utvrđivanja porijekla vjerskog učenja Crkve bosanske. Ovaj broj dokumenata je sasvim oskudan. Do danas je sačuvano (upotpuno ili fragmentalno) svega petnaest evanđelja (uglavnom četveroevanđelja), četiri apostola i tri zbornika. Svi ovi rukopisi, osim Čajničkog evanđelja, se nalaze van Bosne i Hercegovine, rasuti po evropskim arhivima.
Divoševo evanđelje
Vjerski tekstovi bosanskih krstjana su specifični po svome vanjskom izgledu, grafiji, ortografiji i jeziku (naročito leksika) što ih čini jedinstvenim. Jezik je crkvenoslavenski, a pisani su uglavnom bosanskom ćirilicom (bosančicom). U njima nema nikakvih crta ni tačaka, akcenata, ni kvačica nad pojedinim slovima, nema interpunkcija i sl. Osim ovih karakteristika, oni se ne razlikuju mnogo od ostalih vjerskih tekstova evanđelja na ovim prostorima. Latinski izvori koji tvrde da bosanski heretici “proklinju” Stari zavjet su neosnovani. Dva najvažnija i najpoznatija rukopisa Crkve bosanske – zbornik Hvala krstjanina i Mletački zbornik, koji sadrže čitav Novi zavjet sa mnogim biblijskim tekstovima i pjesmama dokazuje suprotno.
U Radosavljevom zborniku, napisan za vrijeme vladavine kralja Stjepana Tomapa (1443-1461), piše da: “Poklanjamo se ocu i s(i)nu i s(ve)t(o)mu d(u)hu. Dostoino i pravedno est. Poklanjamo se ocu i s(i)nu i s(ve)t(o)mu d(u)hu. Bl(a)godit’ g(ospo)da našega Is(usa) H(rist)a (…)”. U navedenom tekstu se pojavljuje Sveto Trostvo što dokazuje da se u njihovom učenju ne nalazi ništa heretičkog
Tragovi umjerenog do blagog dualizma mogu se pronaći jedino u glosama Srećkovićeva zbornika te u legendi Početak svijeta, međutim oni nisu dovoljan dokaz da su bosansko-humski krstjani bili dualisti.
U sačuvanim vjerskim tekstovima bosanskih krstjana nema nikakvih tragova heretičkog (krivovjernog) učenja, kako joj se pripisivalo. Analizom iluminacije ovih teksova ne može se pronaći niti jedan trag o postojanju dualizma kod bosanskih krstjana. Osim literarnih izvora, arheološki izvori, tj. stećci, također ne potvrđuju svjedočanstvo o dualističkom učenju bosanskih krstjana, kako se do sada smatralo. Stećak gosta Milutina svjedoči vjeru u “prečistu Troicu” i povjeravanje “milosti božiei”, dok ostali nadgrobni spomenici bosanski krstjana odudaraju od heretičkih vjerovanja zapadnih katara koji ne priznaju zvanična katolička učenja.
Mletački zbornik – jedan od najvažnijih rukopisa Crkve bosanske
Dakle, rukopisi Crkve bosanske uglavnom sadrže tekstove Novog i Starog zavjeta što potvrđuje pravovjerni vjerski karakter bosanskih krstjana, a negira nametnuti dualistički i bogumilski karakter. Jedino što Crkvu bosansku razlikuje od katoličke crkve jeste što je Crkva bosanska bila autokefalna, odnosno nije priznavala vrhovnu vlast pape. Imala je svoju crkvenu hijerarhiju. Crkva bosanska je dala značajan doprinos izgradnji srednjovjekovne bosanske državne samostalnosti i odbrani od vanjskih neprijatelja.
Literatura
-Dautović, Dženan, „Mapiranje ideologija u historiografiji o srednjovjekovnoj Bosni“, Preporod journal, broj 208-209, Zagreb, svibanj/lipanj 2018, str. 70, 73
-Fine jr., John V.A., (1975), The Bosnian church: a new interpretation, London-New York: Colombia University Press
-Imamović, Mustafa, (1997), Historija Bošnjaka, Sarajevo: Preporod, Bošnjačka zajednica kulture
-Imamović, Mustafa, “Bošnjački etnos: identitet i ime”, Prilozi, br. 32, Sarajevo, 2003, str. 320
-Jalimam, Salih, (2002), Historija bosanskih bogomila, Tuzla: Društvo studenata Demus
-Josipović, Marko, (2005), „Literarna ostavština krstjana Bosanske crkve i dualistički svjetonazor“, U: Šanjek, Fenomen ‘krstjani’ u srednjovjekovnoj Bosni i Humu, Sarajevo-Zagreb, str. 563-586
-Kurtović, Lalić, Dautović, Nakaš, Župarić, (2018), Codex diplomaticus regni bosnae – povelje i pisma stare bosanske države, Sarajevo: Mladinska knjiga
-Kniewald, Dragutin, (1949), Vjerodostojnost latinskih izvora o bosanskim krstjanima, Zagreb: RAD JAZU, str. 115-276
-Mandić, Dominik, (1978), Bosna i Hercegovina: Etnička povijest Bosne i Hercegovine, Ziral
-Matijević, Zlatko, (2005), “Nekoliko primjera nacionalnog i političkoga posvajanja crkve bosanske u srpsko/srbijanskoj i muslimansko/bošnjačkoj historiografiji i publicistici XIX i XX stoljeća (od Petranovića do internata)”, U: F. Šanjek, ur. Fenomen krstjani u srednjovjekovnoj Bosni i Humu, Sarajevo/Zagreb: Institut za istoriju u Sarajevu, Hrvatski institu za povijest
-Malcolm, Noel, (2011), Bosna kratka povijest, Sarajevo: Buybook
-Mazrak, Ema, (2014), Hvalov zbornik i knjižno slikarstvo srednjevjekovne Bosne na prijelazu XIV. u XV. stoljeće, Zagreb: Sveučilište u Zagrebu, Filozofski fakultet
-Nakaš, Lejla, (2008), “Zapadnoštokavsk pisani idiom u srednjem vijeku”, Bosanski jezik, 5, Tuzla: Prava riječ, str. 199-212
-Nakaš, Lejla, (2012), “Jezik I grafija revidiranih natpisa”, Bosanskohercegovački slavistički kongres. Zbornik radova (knjiga 1), Sarajevo: Slavistički komitet, str. 119-127
-Nazor, Anica, (2005), “Rukopisi Crkve bosanske”, U: Šanjek, Fenomen krstjani u srednjovjekovnoj Bosni i Humu, Sarajevo-Zagreb, str. 539-562
-Šanjek, Franjo, (1975), Bosansko-humski krstjani u povijesnim vrelima (13.-15.st.), Zagreb
-Šidak, Jaroslav, “Heretička Crkva bosanska”, Slovo – časopis staroslavenskog instituta ‘Svetozar Ritig’, br. 27, Zagreb, 1978, str. 150
